Poniższy artykuł i inne teksty dotyczące Witryny Domu Wschodniego można przeczytać w kwartalniku ,,Karta” nr 115/2023.
____
Od czerwca 2022 działa w Warszawie Витрина Восточноевропейского дома. Dalekosiężna idea Domu Wschodniego, mająca zmaterializować się w przyszłości w zespole pałacowo-parkowym w Mordach k. Siedlec, została poprzedzona bezpośrednią odpowiedzią na wojnę w Ukrainie i narastające represje w Rosji i Białorusi.
Witryna powstała, by wspólnymi siłami środowisk antyreżimowych mobilizować społeczeństwa do przeciwstawienia się tyranii. Założenie mobilizacji społecznej okazało się trudne w realizacji, na co w największym stopniu wpływa zapewne trauma wojny i represji. Przyjmujemy za cel swych działań przyszłą aktywizację społeczeństw sterroryzowanych, gdy militarne zwycięstwo Ukrainy i załamanie się reżimów Putina i Łukaszenki da szansę stanowienia porządku demokratycznego na Wschodzie. Taki proces byłby nie do pomyślenia bez aktywnego udziału Rosjan i Białorusinów – zdeterminowanych w walce przeciw „swoim” dyktatorom. Stawianego nam przez Ukraińców postulatu, by Witryna nie była miejscem dla Rosjan, nie mieliśmy jak przyjąć. Współpracujemy z tymi, których postawa antyimperialistyczna znana jest nam od dekad.
UKRAINA
Gdy po pierwszych próbach polsko-ukraińskiego dialogu w Witrynie środowiska ukraińskie zaprotestowały przeciw równoległej obecności tu Rosjan, Ośrodek KARTA porozumiał się ze Związkiem Ukraińców w Polsce i Ukraińskim Domem w Warszawie, by przed 80. rocznicą apogeum zbrodni wołyńskiej (11 lipca) przeprowadzić cykl spotkań „Wspólne sprawy” poza Witryną. Ostatecznie w kwietniu i maju odbyły się na Scenie Kameralnej Teatru Polskiego w Warszawie dwie debaty – konfrontująca drogi do niepodległości obu narodów w XX wieku oraz odniesiona do pozostawiającej największy ciężar społeczny zbrodni lat 1943–44.
Zamknięcie cyklu w czerwcu przygotowane zostało w sali głównej Teatru Polskiego – jako podsumowanie bieżących relacji między naszymi społeczeństwami oraz wskazanie perspektyw i powinności na przyszłość. Niezależnie od „Wspólnych spraw”, KARTA, wsparta w tym działaniu przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, podjęła się przygotowania przed rocznicą lipcową opisu najważniejszych wydarzeń w relacjach polsko-ukraińskich w latach 1917–2023 – z Wołyniem 1943 jako apogeum. Na bazie tej polsko-ukraińskiej pracy, ogłoszonej w obu językach, chcemy doprowadzić do II Komunikatu polsko-ukraińskiego, który – podpisany przez polskich i ukraińskich badaczy – nawiązywałby do dokumentu sprzed 29 lat. Tamten Komunikat, z podpisami 11 Polaków i 11 Ukraińców (zob. „Karta” 13/1994), nie miał potem adekwatnego dopełnienia, a po ośmiu dekadach rachunki II wojny należałoby już zamykać. W Witrynie uruchamiamy Archiwum Ukraińskie – biblioteczno-archiwalny zasób związany z historią najnowszą Ukrainy i mniejszością ukraińską w Polsce, głównie ukraińskojęzyczny, ale też w innych językach. Jedną z jego pierwszych kolekcji stanie się opracowany archiwalnie plon konkursu „My po 24 lutego 2022” (670 świadectw ukraińskojęzycznych), przedstawiony już w tej rubryce (zob. „Karta” 114).
BIAŁORUŚ
Środowiska białoruskie, kontaktujące się z Witryną, są najliczniejsze, choć nie udało się dotąd uruchomić integrującego je cyklu spotkaniowego. Planujemy od dawna takie przedsięwzięcie, w przekonaniu, że mobilizacja diaspory białoruskiej, a w następstwie także obezwładnionego po 2020 roku społeczeństwa, może oznaczać zaczyn oddolnej rewolty w tym słabnącym ogniwie wschodniej despotii. Realistyczną szansę zintegrowania odrębnych grup i inicjatyw białoruskich zdaje się nieść decyzja o tworzeniu w Witrynie Archiwum Białoruskiego mającego charakter ogólnonarodowy – związany z aktywnością Białorusinów w wielu krajach, zasadniczo poza Białorusią. Sprawa staje się alarmowa, skoro coraz częściej dochodzą informacje o niszczeniu przez reżim w kraju dokumentacji, „zakazanych” książek i czasopism. Archiwum Białoruskie tworzone będzie przez Białorusinów. Planowane jest ustanowienie specjalnego ciała doradczego, które zdefiniuje zadania powiększanego zasobu. Oczywistym celem będzie w nim poszerzanie dokumentacji bieżących represji, także jako podstawa przyszłych procesów funkcjonariuszy zbrodniczego reżimu.
ROSJA
Trzydziestoletnia współpraca KARTY z moskiewskim ośrodkiem „Memoriału”, a też kilkuletnia z powołanym w Warszawie Stowarzyszeniem „O Wolną Rosję”, określała nasze polsko-rosyjskie związki. Wojna o tyle je zmieniła, że „Memoriałowi” reżim odebrał możliwość działania w Rosji, a „Wolna Rosja” podzieliła się w kontekście różnic swych członków co do mobilizowania w Polsce Rosjan na front po stronie ukraińskiej. Niemniej jedyny wielomiesięczny cykl w Witrynie jest właśnie dokonaniem tego środowiska – spotkania były najpierw rosyjskojęzyczne, teraz tłumaczone są na polski. Po zjeździe rosyjskiej opozycji antyputinowskiej w Berlinie, 30 kwietnia, a w dalszych dniach – podpisaniu przez ponad 25 tysięcy Rosjan jednoznacznej ogłoszonej tam deklaracji antywojennej i prodemokratycznej, odbyła się w Witrynie konferencja prasowa przedstawicieli Kongresu Deputowanych Ludowych, najliczniej reprezentowanego w Berlinie. 9 maja, równolegle ze „świątecznymi” pogróżkami Kremla, rozległ się w Warszawie głos przeciw imperialnej Rosji. Z reprezentacją KDL w Polsce planujemy uruchomienie debat o możliwym systemowym polsko-rosyjskim współdziałaniu. Archiwum Rosyjskie, tworzone w Witrynie, skupia się na tematyce „Memoriału”: represjach reżimu i ruchu dysydenckim – historycznym i współczesnym. Zachowamy ciągłość dokumentacji, wobec trwałości systemu totalitarnego.
LITWA
Z czasem zapewne powstanie w Witrynie Archiwum Litewskie lub Bałtyckie; na razie jest tu niewielki zbiór książek i czasopism z Litwy. Jednak deklaracja dyrekcji Litewskiego Archiwum Specjalnego w Wilnie, że możemy skopiować część dokumentacji sowieckiej, której Kreml nie zdołał stamtąd wywieźć, daje możliwość udostępnienia i przepracowania unikatowego już dzisiaj zasobu (archiwa posowieckie w Rosji są w istocie niedostępne). Rozmowy w Ambasadzie Litwy w Warszawie, a później w Wilnie z przedstawicielami Instytutu Historii Litwy i Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, otworzyły perspektywę wspólnego uzupełnienia podstaw źródłowych i wspólnego polsko-litewskiego opracowania publikacji Granice polsko-litewskie, dotyczącej lat 1918–45. Zakładamy, że dawne drastyczne spory o granice przedstawione tu zostaną finalnie – przed 20. rocznicą wspólnego wejścia obu państw do Unii Europejskiej, co zamknęło problem granic.
GRUZJA
Obecność KARTY na majowych targach książki w Tbilisi, gdzie Polska była gościem honorowym, przyniosła zaskakującą konstatację. Okazało się, że metodologia Ośrodka w pracy edytorskiej nad trudną historią może być tam bardzo przydatna. Dwie gruzińskie organizacje pozarządowe, SovLab oraz Institute for Development of Freedom of Information, zadeklarowały gotowość współdziałania z nami w przygotowaniu źródłowego przedstawienia przeszłości Gruzji w ostatnim stuleciu. Mieszczące się w nim siedemdziesięciolecie podległości Sowietom nie zostało dotąd całościowo zobrazowane. Witryna może pomóc Gruzinom w osłabieniu w ich kraju mitu Stalina – „największego z Gruzinów” – co wzmocniłoby międzynarodowy front antyputinowski, który powinien powstawać obok militarnego. W Witrynie działa czytelnia podręczna – także z nowymi publikacjami ukraińsko-, białorusko- i rosyjskojęzycznymi. W przyszłości będzie to czytelnia całego zebranego zasobu fizycznego i cyfrowego. Tworzymy zaplecze do pracy intelektualnej w narodowych językach, licząc, że to wzmocni wspólną energię w zaprowadzaniu na Wschodzie demokracji.
Zbigniew Gluza
